Scopri milioni di eBook, audiolibri e tanto altro ancora con una prova gratuita

Solo $11.99/mese al termine del periodo di prova. Cancella quando vuoi.

Eneide
Eneide
Eneide
E-book970 pagine21 ore

Eneide

Valutazione: 0 su 5 stelle

()

Leggi anteprima

Info su questo ebook

Cura e versione di Mario Scaffidi Abbate
Edizione integrale con testo latino a fronte

Massimo poema della latinità e, con l’Iliade e l’Odissea, capolavoro dell’antichità classica, l’Eneide è l’epopea di un popolo, ma abbraccia idealmente la storia dell’umanità, il cui centro per Virgilio è Roma. Presente, passato e futuro (Enea, Anchise, Ascanio) si fondono in una visione unitaria, sorretta e illuminata dal Fato. Il curatore, in questa nuova versione poetica (che è anche una ri-creazione), è riuscito a sposare felicemente il fluire armonico e la dignità del verso con la chiarezza e la semplicità del linguaggio, rendendo il poema accessibile a tutti e in particolare agli studenti.

«Canto l’eroe che profugo da Troia
venne in Italia ai lidi di Lavinio,
che, sballottato per terra e per mare
dal volere divino e dalla rabbia
tenace di Giunone, in lotta ancora
molto soffrì, finché pose nel Lazio
la sua sede e i suoi dèi, donde la stirpe
latina, i padri Albani e l’alta Roma.»


Virgilio

Publio Virgilio Marone nacque ad Andes, presso Mantova, nel 70 a.C. Studiò a Cremona, a Milano e a Roma, dove fu avviato all’avvocatura ma, timido e non portato all’eloquenza, trattò una sola causa. Oltre all’Eneide (29-19 a.C.), compose le Bucoliche (42-39) e le Georgiche (36-29). Nel 19, per perfezionare il poema, si recò in Grecia, ma, vittima di un’insolazione, morì a Brindisi durante il viaggio di ritorno.
LinguaItaliano
Data di uscita16 dic 2013
ISBN9788854143999
Eneide

Leggi altro di Publio Virgilio Marone

Autori correlati

Correlato a Eneide

Titoli di questa serie (100)

Visualizza altri

Ebook correlati

Classici per voi

Visualizza altri

Articoli correlati

Categorie correlate

Recensioni su Eneide

Valutazione: 0 su 5 stelle
0 valutazioni

0 valutazioni0 recensioni

Cosa ne pensi?

Tocca per valutare

La recensione deve contenere almeno 10 parole

    Anteprima del libro

    Eneide - Publio Virgilio Marone

    Liber primus

    Ille ego, qui quondam gracili modulatus avena

    carmen, et egressus silvis vicina coëgi

    ut quamvis avido parerent arva colono,

    gratum opus agricolis, at nunc horrentia Martis

    1        Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris

    Italiam fato profugus Laviniaque venit

    litora, multum ille et terris iactatus et alto

    vi superum, saevae memorem Iunonis ob iram,

    5        multa quoque et bello passus, dum conderet urbem

    inferretque deos Latio, genus unde Latinum

    Albanique patres atque altae moenia Romae.

    Musa, mihi causas memora, quo numine laeso

    quidve dolens regina deum tot volvere casus

    10      insignem pietate virum, tot adire labores

    impulerit. Tantaene animis caelestibus irae?

    Urbs antiqua fuit (Tyrii tenuere coloni)

    Karthago, Italiani contra Tiberinaque longe

    ostia, dives opum studiisque asperrima belli;

    15      quam Iuno fertur terris magis omnibus unam

    posthabita coluisse Samo: hic illius arma,

    hic currus fuit; hoc regnum dea gentibus esse,

    si qua fata sinant, iam tum tenditque fovetque.

    Progeniem sed enim Troiano a sanguine duci

    20      audierat, Tyrias olim quae verteret arces;

    hinc populum late regem belloque superbum

    venturum excidio Libyae: sic volvere Parcas.

    Id metuens veterisque memor Saturnia belli,

    prima quod ad Troiam prò caris gesserat Argis:

    25      necdum etiam causae irarum saevique dolores

    exciderant animo; manet alta mente repostum

    iudicium Paridis spretaeque iniuria formae

    et genus invisum et rapti Ganymedis honores:

    his accensa super iactatos aequore toto

    30      Troas, relliquias Danaum atque immitis Achilli,

    arcebat longe Latio, multosque per annos

    errabant acti fatis maria omnia circum.

    Tantae molis erat Romanam condere gentem.

    Vix e conspectu Siculae telluris in altum

    35      vela dabant laeti et spumas salis aere ruebant,

    cum Iuno aeternum servans sub pectore volnus

    haec secum: «Mene incepto desistere victam

    nec posse Italia Teucrorum avertere regem?

    Quippe vetor fatis. Pallasne exurere classem

    40      Argivom atque ipsos potuit submergere ponto

    unius ob noxam et furias Aiacis Oilei?

    Ipsa Iovis rapidum iaculata e nubibus ignem

    disiecitque rates evertitque aequora ventis,

    illum exspirantem transfixo pectore flammas

    45      turbine corripuit scopuloque infixit acuto;

    ast ego, quae divom incedo regina, Iovisque

    et soror et coniunx, una cum gente tot annos

    bella gero. Et quisquam numen Iunonis adorat

    praeterea aut supplex aris imponet honorem?».

    50      Talia fiammato secum dea corde volutans

    nimborum in patriam, loca feta furentibus austris,

    Aeoliam venit. Hic vasto rex Aeolus antro

    luctantis ventos tempestatesque sonoras

    imperio premit ac vinclis et carcere frenat.

    55      Illi indignantes magno cum murmure montis

    circum claustra fremunt; celsa sedet Aeolus arce

    sceptra tenens mollitque animos et temperat iras.

    Ni faciat, maria ac terras caelumque profundum

    quippe ferant rapidi secum verrantque per auras:

    60      sed pater omnipotens speluncis abdidit atris

    hoc metuens molemque et montis insuper altos

    imposuit regemque dedit, qui foedere certo

    et premere et laxas sciret dare iussus habenas.

    Ad quem tum Iuno supplex his vocibus usa est:

    65      «Aeole (namque tibi divom pater atque hominum rex

    et mulcere dedit fluctus et tollere vento)

    gens inimica mihi Tyrrhenum navigat aequor,

    Ilium in Italiani portans victosque penatis:

    incute vim ventis submersasque obrue puppes,

    70      aut age diversos et dissice corpora ponto.

    Sunt mihi bis septem praestanti corpore nymphae,

    quarum quae forma pulcherrima Deïopea,

    conubio iungam stabili propriamque dicabo,

    omnis ut tecum mentis prò talibus annos

    75      exigat et pulchra faciat te prole parentem».

    Aeolus haec contra: «Tuos, o regina, quid optes,

    explorare labor; mihi iussa capessere fas est.

    Tu mihi quodcumque hoc regni, tu sceptra Iovemque

    concilias, tu das epulis accumbere divom

    80      nimborumque facis tempestatumque potentem».

    Haec ubi dieta, cavom conversa cuspide montem

    impulit in latus: ac venti velut agmine facto,

    qua data porta, ruunt et terras turbine perflant.

    Incubuere mari totumque a sedibus imis

    85      una Eurusque Notusque ruunt creberque procellis

    Africus et vastos volvont ad litora fluctus.

    Insequitur clamorque virum stridorque rudentum.

    Eripiunt subito nubes caelumque diemque

    Teucrorum ex oculis; ponto nox incubat atra.

    90      Intonuere poli et crebris micat ignibus aether

    praesentemque viris intentant omnia mortem.

    Extemplo Aeneae solvontur frigore membra;

    ingemit et duplicis tendens ad sidera palmas

    talia voce refert: «O terque quaterque beati,

    95      quis ante ora patrum Troiae sub moenibus altis

    contigit oppetere! o Danaum fortissime gentis

    Tydide! mene Iliacis occumbere campis

    non potuisse tuaque animam hanc effundere dextra,

    saevos ubi Aeacidae telo iacet Hector, ubi ingens

    100    Sarpedon, ubi tot Simois correpta sub undis

    scuta virum galeasque et fortia corpora volvit!».

    Talia iactanti stridens aquilone procella

    velum adversa ferit fluctusque ad sidera tollit.

    Franguntur remi; tum prora avertit et undis

    105    dat latus: insequitur cumulo praeruptus aquae mons.

    Hi summo in fluctu pendent, his unda dehiscens

    terram inter fluctus aperit, furit aestus harenis.

    Tris Notus abreptas in saxa latentia torquet,

    (saxa, vocant Itali mediis quae in fluctibus Aras,

    110    dorsum immane mari summo), tris Eurus ab alto

    in brevia et syrtis urguet (miserabile visu)

    inliditque vadis atque aggere cingit harenae.

    Unam, quae Lycios fidumque vehebat Oronten,

    ipsius ante oculos ingens a vertice pontus

    115    in puppim ferit: excutitur pronusque magister

    volvitur in caput; ast illam ter fluctus ibidem

    torquet agens circum et rapidus vorat aequore vertex.

    Apparent rari nantes in gurgite vasto,

    arma virum tabulaeque et Troia gaza per undas.

    120     Iam validam Ilionei navem, iam fortis Achatae

    et qua vectus Abas et qua grandaevos Aletes,

    vicit hiemps; laxis laterum compagibus omnes

    accipiunt inimicum imbrem rimisque fatiscunt.

    Interea magno misceri murmure pontum

    125    emissamque hiemem sensit Neptunus et imis

    stagna refusa vadis, graviter commotus; et alto

    prospiciens summa placidum caput extulit unda.

    Disiectam Aeneae toto videt aequore classem,

    fluctibus oppressos Troas caelique ruina.

    130    Nec latuere doli fratrem Iunonis et irae.

    Eurum ad se Zephyrumque vocat, dehinc talia fatur:

    «Tantane vos generis tenuit fiducia vestri?

    iam caelum terramque meo sine mimine, venti,

    miscere et tantas audetis tollere moles?

    135    Quos ego...! sed motos praestat componere fluctus.

    Post mihi non simili poena commissa luetis.

    Maturate fugam regique haec dicite vestro:

    non illi imperium pelagi saevomque tridentem,

    sed mihi sorte datum. Tenet ille immania saxa,

    140    vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula

    Aeolus et clauso ventorum carcere regnet».

    Sic ait et dicto citius tumida aequora placat

    collectasque fugat nubes solemque reducit.

    Cymothoé simul et Triton adnixus acuto

    145    detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti

    et vastas aperit syrtis et temperat aequor

    atque rotis summas levibus perlabitur undas.

    Ac veluti magno in populo cum saepe coorta est

    seditio saevitque animis ignobile volgus,

    150    iamque faces et saxa volant, furor arma ministrati

    tum pietate gravem ac meritis si forte virum quem

    conspexere, silent arrectisque auribus adstant;

    ille regit dictis animos et pectora mulcet:

    sic cunctus pelagi cecidit fragor, aequora postquam

    155    prospiciens genitor caeloque invectus aperto

    flectit equos curruque volans dat lora secundo.

    Defessi Aeneadae, quae proxima litora, cursu

    contendunt petere et Libyae vertuntur ad oras.

    Est in secessu longo locus: insula portum

    160    efficit obiectu laterum, quibus omnis ab alto

    frangitur inque sinus scindit sese unda reductos.

    Hinc atque hinc vastae rupes geminique minantur

    in caelum scopuli, quorum sub vertice late

    aequora tuta silent; tum silvis scaena coruscis

    165    desuper horrentique atrum nemus imminet umbra;

    fronte sub adversa scopulis pendentibus antrum,

    intus aquae dulces vivoque sedilia saxo,

    nympharum domus. Hic fessas non vincula navis

    ulla tenent, unco non alligat ancora morsu.

    170    Huc septem Aeneas collectis navibus omni

    ex numero subit; ac magno telluris amore

    egressi optata potiuntur Troes harena

    et sale tabentis artus in litore ponunt.

    Ac primum silici scintillam excudit Achates

    175    succepitque ignem foliis atque arida circum

    nutrimenta dedit rapuitque in fomite flammam.

    Tum Cererem corruptam undis Cerealiaque arma

    expediunt fessi rerum frugesque receptas

    et torrere parant flammis et frangere saxo.

    180    Aeneas scopulum interea conscendit et omnem

    prospectum late pelago petit, Anthea si quem

    iactatum vento videat Phrygiasque biremis

    aut Capyn aut celsis in puppibus arma Caici.

    Navem in conspectu nullam, tris litore cervos

    185    prospicit errantis; hos tota armenta secuntur

    a tergo et longum per vallis pascitur agmen.

    Constitit hic arcumque manu celerisque sagittas

    corripuit, fidus quae tela gerebat Achates,

    ductoresque ipsos primum, capita alta ferentis

    190    cornibus arboreis, sternit, tum volgus et omnem

    miscet agens telis nemora inter frondea turbam;

    nec prius absistit, quam septem ingentia victor

    corpora fundat humo et numerum cum navibus aequet.

    Hinc portum petit et socios partitur in omnis.

    195    Vina bonus quae deinde cadis onerarat Acestes

    litore Trinacrio dederatque abeuntibus heros,

    dividit et dictis maerentia pectora mulcet:

    «O socii (neque enim ignari sumus ante malorum),

    o passi graviora, dabit deus his quoque finem.

    200    Vos et Scyllaeam rabiem penitusque sonantis

    accestis scopulos, vos et Cyclopia saxa

    experti: revocate animos maestumque timorem

    mittite; forsan et haec olim meminisse iuvabit.

    Per varios casus, per tot discrimina rerum

    205    tendimus in Latium, sedes ubi fata quietas

    ostendunt; illic fas regna resurgere Troiae.

    Durate et vosmet rebus servate secundis».

    Talia voce refert curisque ingentibus aeger

    spem voltu simulat, premit altum corde dolorem.

    210    Illi se praedae accingunt dapibusque futuris:

    tergora diripiunt costis et viscera nudant;

    pars in frusta secant veribusque trementia figunt,

    litore aèna locant alii flammasque ministrant.

    Tum victu revocant vires fusique per herbam

    215    implentur veteris Bacchi pinguisque ferinae.

    Postquam exempta fames epulis mensaeque remotae,

    amissos longo socios sermone requirunt

    spemque metumque inter dubii, seu vivere credant

    sive extrema pati nec iam exaudire vocatos.

    220    Praecipue pius Aeneas nunc acris Oronti,

    nunc Amyci casum gemit et crudelia secum

    fata Lyci fortemque Gyan fortemque Cloanthum.

    Et iam finis erat, cum Iuppiter aethere summo

    despiciens mare velivolum terrasque iacentis

    225    litoraque et latos populos, sic vertice caeli

    constitit et Libyae defixit lumina regnis.

    Atque illum talis iactantem pectore curas

    tristior et lacrimis oculos suffusa nitentis

    adloquitur Venus: «O qui res hominumque deumque

    230    aeternis regis imperiis et fulmine terres,

    quid meus Aeneas in te committere tantum,

    quid Troes potuere, quibus tot funera passis

    cunctus ob Italiani terrarum clauditur orbis?

    Certe hinc Romanos olim volventibus annis,

    235    hinc fore ductores revocato a sanguine Teucri,

    qui mare, qui terras omnis dicione tenerent,

    pollicitus: quae te, genitor, sententia vertit?

    Hoc equidem occasum Troiae tristisque ruinas

    solabar fatis contraria fata rependens;

    240    nunc eadem fortuna viros tot casibus actos

    insequitur. Quem das finem, rex magne, laborum?

    Antenor potuit mediis elapsus Achivis

    Illyricos penetrare sinus atque intuma tutus

    regna Liburnorum et fontem superare Timavi,

    245    unde per ora novem vasto cum murmure montis

    it mare proruptum et pelago premit arva sonanti.

    Hic tamen ille urbem Patavi sedesque locavit

    Teucrorum et genti nomen dedit armaque fixit

    Troia, nunc placida compostus pace quiescit:

    250    nos, tua progenies, caeli quibus adnuis arcem,

    navibus (infandum!) amissis unius ob iram

    prodimur atque Italis longe disiungimur oris.

    Hic pietatis honos? sic nos in sceptra reponis?».

    Olii subridens hominum sator atque deorum

    255    voltu, quo caelum tempestatesque serenat,

    oscula libavit natae, dehinc talia fatur:

    «Parce metu, Cytherea: manent immota tuorum

    fata tibi; cernes urbem et promissa Lavini

    moenia sublimemque feres ad sidera caeli

    260    magnanimum Aenean; neque me sententia vertit.

    Hic tibi (fabor enim, quando haec te cura remordet,

    longius et volvens fatorum arcana movebo)

    bellum ingens geret Italia populosque feroces

    contundet moresque viris et moenia ponet,

    265    tertia dum Latio regnantem viderit aestas

    ternaque transierint Rutulis hiberna subactis.

    At puer Ascanius, quoi nunc cognomen Iulo

    additur (Ilus erat, dum res stetit Ilia regno),

    triginta magnos volvendis mensibus orbis

    270    imperio explebit regnumque ab sede Lavini

    transferet et Longam multa vi muniet Albam.

    Hic iam ter centum totos regnabitur annos

    gente sub Hectorea, donec regina sacerdos

    Marte gravis geminam partu dabit Ilia prolem.

    275    Inde lupae fulvo nutricis tegmine laetus

    Romulus excipiet gentem et Mavortia condet

    moenia Romanosque suo de nomine dicet.

    His ego nec metas rerum nec tempora pono,

    imperium sine fine dedi. Quin aspera Iuno,

    280    quae mare nunc terrasque metu caelumque fatigat,

    Consilia in melius refert mecumque fovebit

    Romanos rerum dominos gentemque togatam.

    Sic placitum. Veniet lustris labentibus aetas,

    cum domus Assaraci Pthiam clarasque Mycenas

    285    servitio premet ac victis dominabitur Argis.

    Nascetur pulchra Troianus origine Caesar,

    imperium Oceano, famam qui terminet astris,

    Iulius, a magno demissum nomen Iulo.

    Hunc tu olim caelo spoliis Orientis onustum

    290    accipies secura; vocabitur hic quoque votis.

    Aspera tum positis mitescent saecula bellis,

    cana Fides et Vesta, Remo cum fratre Quirinus

    iura dabunt; dirae ferro et compagibus artis

    claudentur Belli portae; Furor impius intus

    295    saeva sedens super arma et centum vinctus aènis

    post tergum nodis fremet horridus ore cruento».

    Haec ait et Maia genitum demittit ab alto,

    ut terrae utque novae pateant Karthaginis arces

    hospitio Teucris, ne fati nescia Dido

    300    finibus arceret. Volat ille per aera magnum

    remigio alarum ac Libyae citus adstitit oris.

    Et iam iussa facit ponuntque ferocia Poeni

    corda volente deo; in primis regina quietum

    accipit in Teucros animum mentemque benignam.

    305    At pius Aeneas per noctem plurima volvens,

    ut primum lux alma data est, exire locosque

    explorare novos, quas vento accesserit oras,

    qui teneant (nam inculta videt), hominesne feraene,

    quaerere constituit sociisque exacta referre.

    310    Classem in convexo nemorum sub rupe cavata

    arboribus clausam circum atque horrentibus umbris

    occulit; ipse uno graditur comitatus

    Achate, bina manu lato crispans hastilia ferro.

    Cui mater media sese tulit obvia silva,

    315    virginis os habitumque gerens et virginis arma,

    Spartanae vel qualis equos Threissa fatigat

    Harpalyce volucremque fuga praevertitur Hebrum.

    Namque umeris de more habilem suspenderat arcum

    venatrix dederatque comam diffundere ventis,

    320    nuda genu nodoque sinus collecta fluentis.

    Ac prior «Heus» inquit, «iuvenes, monstrate, mearum

    vidistis si quam hic errantem forte sororum,

    succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis,

    aut spumantis apri cursum clamore prementem.»

    325    Sic Venus, et Veneris contra sic filius orsus:

    «Nulla tuarum audita mihi neque visa sororum,

    o... quam te memorem, virgo? namque haut tibi

    voltus mortalis, nec vox hominem sonat; o dea certe,

    an Phoebi soror? an nympharum sanguinis una?

    330    sis felix nostrumque leves quaecumque laborem

    et quo sub caelo tandem, quibus orbis in oris

    iactemur, doceas; ignari hominumque locorumque

    erramus, vento huc vastis et fluctibus acti.

    Multa tibi ante aras nostra cadet hostia dextra».

    335    Tum Venus: «Haut equidem tali me dignor honore;

    virginibus Tyriis mos est gestare pharetram

    purpureoque alte suras vincire cothurno.

    Punica regna vides, Tyrios et Agenoris urbem;

    sed fines Libyci, genus intractabile bello.

    340    Imperium Dido Tyria regit urbe profecta,

    germanum fugiens. Longa est iniuria, longae

    ambages; sed summa sequar fastigia rerum.

    Huic coniunx Sychaeus erat, ditissimus agri

    Phoenicum et magno miserae dilectus amore,

    345    cui pater intactam dederat primisque iugarat

    ominibus. Sed regna Tyri germanus habebat

    Pygmalion, scelere ante alios immanior omnis.

    Quos inter medius venit furor. Ille Sychaeum

    impius ante aras atque auri caecus amore

    350    clam ferro incautum superat, securus amorum

    germanae; factumque diu celavit et aegram

    multa malus simulans vana spe lusit amantem.

    Ipsa sed in somnis inhumati venit imago

    coniugis: ora modis attollens pallida miris

    355    crudelis aras traiectaque pectora ferro

    nudavit caecumque domus scelus omne retexit.

    Tum celerare fugam patriaque excedere suadet

    auxiliumque viae veteres tellure recludit

    thensauros, ignotum argenti pondus et auri.

    360    His commota fugam Dido sociosque parabat.

    Conveniunt, quibus aut odium crudele tyranni

    aut metus acer erat; navis, quae forte paratae,

    corripiunt onerantque auro. Portantur avari

    Pygmalionis opes pelago; dux femina facti.

    365    Devenere locos, ubi nunc ingentia cernis

    moenia surgentemque novae Karthaginis arcem,

    mercatique solum, facti de nomine Byrsam,

    taurino quantum possent circumdare tergo.

    Sed vos qui tandem, quibus aut venistis ab oris,

    370    quove tenetis iter?». Quaerenti talibus ille

    suspirans imoque trahens a pectore vocem:

    «O dea, si prima repetens ab origine pergam

    et vacet annalis nostrorum audire laborum,

    ante diem clauso componet Vesper Olympo.

    375    Nos Troia antiqua, si vestras forte per auris

    Troiae nomen iit, diversa per aequora vectos

    forte sua Libycis tempestas appulit oris.

    Sum pius Aeneas, raptos qui ex hoste penatis

    classe veho mecum, fama super aethera notus.

    380    Italiani quaero patriam et genus ab love magno.

    Bis denis Phrygium conscendi navibus aequor

    matre dea monstrante viam data fata secutus;

    vix septem convolsae undis euroque supersunt.

    Ipse ignotus egens Libyae deserta peragro,

    385    Europa atque Asia pulsus». Nec plura querentem

    passa Venus medio sic interfata dolore est:

    «Quisquis es, haut, credo, invisus caelestibus auras

    vitalis carpis, Tyriam qui adveneris urbem.

    Perge modo atque hinc te reginae ad limina perfer.

    390    Namque tibi reduces socios classemque relatam

    nuntio et in tutum versis aquilonibus actam,

    ni frustra augurium vani docuere parentes.

    Aspice bis senos laetantis agmine cycnos,

    aetheria quos lapsa plaga Iovis ales aperto

    395    turbabat caelo; nunc terras ordine longo

    aut capere aut captas iam despectare videntur:

    ut reduces illi ludunt stridentibus alis

    et coetu cinxere polum cantusque dedere,

    haut aliter puppesque tuae pubesque tuorum

    400    aut portum tenet aut pieno subit ostia velo.

    Perge modo, et qua te ducit via, derige gressum».

    Dixit et avertens rosea cervice refulsit

    ambrosiaeque comae divinum vertice odorem

    spiravere; pedes vestis defluxit ad imos,

    405    et vera incessu patuit dea. Ille ubi matrem

    adgnovit, tali fugientem est voce secutus:

    «Quid natum totiens, crudelis tu quoque, falsis

    ludis imaginibus? Cur dextrae iungere dextram

    non datur ac veras audire et reddere voces?».

    410    Talibus incusat gressumque ad moenia tendit.

    At Venus obscuro gradientis aere saepsit

    et multo nebulae circum dea fudit amictu,

    cernere ne quis eos neu quis contingere posset

    molirive moram aut veniendi poscere causas.

    415    Ipsa Paphum; sublimis abit sedesque revisit

    laeta suas, ubi templum illi centumque Sabaeo

    ture calent arae sertisque recentibus halant.

    Corripuere viam interea, qua semita monstrat.

    Iamque ascendebant collem, qui plurimus urbi

    420    imminet adversasque aspectat desuper arces.

    Miratur molem Aeneas, magalia quondam,

    miratur portas strepitumque et strata viarum.

    Instant ardentes Tyrii; pars ducere muros

    molirique arcem et manibus subvolvere saxa,

    425    pars optare locum tecto et concludere sulco.

    Iura magistratusque legunt sanctumque senatum.

    Hic portus alii effodiunt, hic lata theatris

    fundamenta petunt alii immanisque columnas

    rupibus excidunt, scaenis decora alta futuris.

    430    Qualis apes aestate nova per florea rura

    exercet sub sole labor, cum gentis adultos

    educunt fetus, aut cum liquentia mella

    stipant et dulci distendunt nectare cellas

    aut onera accipiunt venientum, aut agmine facto

    435    ignavom fucos pecus a praesaepibus arcent;

    fervit opus redolentque thymo fragrantia mella.

    «O fortunati, quorum iam moenia surgunt!»

    Aeneas ait et fastigia suspicit urbis.

    Infert se saeptus nebula (mirabile dictu)

    440    per medios miscetque viris neque cernitur ulli.

    Lucus in urbe fuit media, laetissimus umbrae,

    quo primum iactati undis et turbine Poeni

    effodere loco signum, quod regia Iuno

    monstrarat, caput acris equi: sic nam fore bello

    445    egregiam et facilem victu per saecula gentem.

    Hic templum Iunoni ingens Sidonia Dido

    condebat, donis opulentum et numine divae,

    aerea cui gradibus surgebant limina nixaeque

    aere trabes, foribus cardo stridebat aènis.

    450    Hoc primum in luco nova res oblata timorem

    leniit, hic primum Aeneas sperare salutem

    ausus et adflictis melius confidere rebus.

    Namque sub ingenti lustrat dum singula tempio

    reginam opperiens, dum, quae fortuna sit urbi,

    455    artificumque manus inter se operumque laborem

    miratur, videt Iliacas ex ordine pugnas

    bellaque iam fama totum volgata per orbem,

    Atridas Priamumque et saevom ambobus Achillem.

    Constitit et lacrimans «Quis iam locus», inquit, «Achate,

    460    quae regio in terris nostri non piena laboris?

    En Priamus. Sunt hic edam sua praemia laudi;

    sunt lacrimae rerum et mentem mortalia tangunt.

    Solve metus; feret haec aliquam tibi fama salutem».

    Sic ait atque animum pictura pascit inani

    465    multa gemens largoque umectat flumine voltum.

    Namque videbat, uti bellantes Pergama circum

    hac fugerent Grai, premeret Troiana iuventus;

    hac Phryges, instaret curru cristatus Achilles.

    Nec procul hinc Rhesi niveis tentoria velis

    470    adgnoscit lacrimans, primo quae prodita somno

    Tydides multa vastabat caede cruentus,

    ardentisque avertit equos in castra, prius quam

    pabula gustassent Troiae Xanthumque bibissent.

    Parte alia fugiens amissis Troilus armis,

    475    infelix puer atque impar congressus Achilli,

    fertur equis curruque haeret resupinus inani,

    lora tenens tamen; huic cervixque comaeque trahuntur

    per terram et versa pulvis inscribitur hasta.

    Interea ad templum non aequae Palladis ibant

    480    crinibus Iliades passis peplumque ferebant,

    suppliciter tristes et tunsae pectora palmis:

    diva solo fixos oculos aversa tenebat.

    Ter circum Iliacos raptaverat Hectora muros

    exanimumque auro corpus vendebat Achilles.

    485    Tum vero ingentem gemitum dat pectore ab imo,

    ut spolia, ut currus, utque ipsum corpus amici

    tendentemque manus Priamum conspexit inermis.

    Se quoque principibus permixtum adgnovit Achivis

    Eoasque acies et nigri Memnonis arma.

    490    Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis

    Penthesilea furens mediisque in milibus ardet,

    aurea subnectens exsertae cingula mammae,

    bellatrix, audetque viris concurrere virgo.

    Haec dum Dardanio Aeneae miranda videntur,

    495    dum stupet obtutuque haeret defixus in uno,

    regina ad templum, forma pulcherrima Dido,

    incessit magna iuvenum stipante caterva.

    Qualis in Eurotae ripis aut per iuga Cynthi

    exercet Diana choros, quam mille secutae

    500    hinc atque hinc glomerantur Oreades, illa pharetram

    fert umero gradiensque deas supereminet omnis

    (Latonae tacitum pertemptant gaudia pectus):

    talis erat Dido, talem se laeta ferebat

    per medios instans operi regnisque futuris.

    505    Tum foribus divae, media testudine templi,

    saepta armis solioque alte subnixa resedit.

    Iura dabat legesque viris operumque laborem

    partibus aequabat iustis aut sorte trahebat:

    cum subito Aeneas concursu accedere magno

    510    Anthea Sergestumque videt fortemque Cloanthum

    Teucrorumque alios, ater quos aequore turbo

    dispulerat penitusque alias avexerat oras.

    Obstipuit simul ipse, simul percussus Achates

    laetitiaque metuque; avidi coniungere dextras

    515    ardebant, sed res animos incognita turbat.

    Dissimulant et nube cava speculantur amicti,

    quae fortuna viris, classem quo litore linquant,

    quid veniant: cunctis nam lecti navibus ibant

    orantes veniam et templum clamore petebant.

    520    Postquam introgressi et coram data copia fandi,

    maximus Ilioneus placido sic pectore coepit:

    «O regina, novam cui condere Iuppiter urbem

    iustitiaque dedit gentis frenare superbas,

    Troes te miseri, ventis maria omnia vecti,

    525    oramus: prohibe infandos a navibus ignis.

    Parce pio generi et propius res aspice nostras.

    Non nos aut ferro Libycos populare penatis

    venimus aut raptas ad litora vertere praedas;

    non ea vis animo nec tanta superbia victis.

    530    Est locus, Hesperiam Grai cognomine dicunt,

    terra antiqua, potens armis atque ubere glaebae;

    Oenotri coluere viri; nunc fama minores

    Italiani dixisse ducis de nomine gentem:

    hic cursus fuit,

    535    cum subito adsurgens fluctu nimbosus Orion

    in vada caeca tulit penitusque procacibus austris

    perque undas superante salo perque invia saxa

    dispulit: huc pauci vestris adnavimus oris.

    Quod genus hoc hominum? quaeve hunc tam barbara morem

    540    permittit patria? hospitio prohibemur harenae;

    bella cient primaque vetant consistere terra.

    Si genus humanum et mortalia temnitis arma,

    at sperate deos memores fandi atque nefandi.

    Rex erat Aeneas nobis, quo iustior alter

    545    nec pietate fuit nec bello maior et armis.

    Quem si fata virum servant, si vescitur aura

    aetheria neque adhuc crudelibus occubat umbris,

    non metus. Officio nec te certasse priorem

    paeniteat; sunt et Siculis regionibus urbes

    550    armaque Troianoque a sanguine clarus Acestes.

    Quassatam ventis liceat subducere classem

    et silvis aptare trabes et stringere remos,

    si datur Italiani sociis et rege recepto

    tendere, ut Italiani laeti Latiumque petamus;

    555    sin absumpta salus et te, pater optume Teucrum,

    pontus habet Libyae nec spes iam restat Iuli,

    at freta Sicaniae saltem sedesque paratas,

    unde huc advecti, regemque petamus Acesten».

    Talibus Ilioneus; cuncti simul ore fremebant

    560    Dardanidae.

    Tum breviter Dido voltum demissa profatur:

    «Solvite corde metum, Teucri, secludite curas.

    Res dura et regni novitas me talia cogunt

    moliri et late finis custode tueri.

    565    Quis genus Aeneadum, quis Troiae nesciat urbem

    virtutesque virosque aut tanti incendia belli?

    Non obtunsa adeo gestamus pectora Poeni,

    nec tam aversus equos Tyria Sol iungit ab urbe.

    Seu vos Hesperiam magnam Saturniaque arva

    570    sive Erycis finis regemque optatis Acesten,

    auxilio tutos dimittam opibusque iuvabo.

    Voltis et his mecum pariter considere regnis:

    urbem quam statuo, vestra est; subducite navis;

    Tros Tyriusque mihi nullo discrimine agetur.

    575    Atque utinam rex ipse noto compulsus eodem

    adforet Aeneas! equidem per litora certos

    dimittam et Libyae lustrare extrema iubebo,

    si quibus eiectus silvis aut urbibus errat».

    His animum arrecti dictis et fortis Achates

    580    et pater Aeneas iamdudum erumpere nubem

    ardebant. Prior Aenean compellat Achates:

    «Nate dea, quae nunc animo sententia surgit?

    omnia tuta vides, classem sociosque receptos.

    Unus abest, medio in fluctu quem vidimus ipsi

    585    submersum; dictis respondent cetera matris».

    Vix ea fatus erat, quom circumfusa repente

    scindit se nubes et in aethera purgat apertum.

    Restitit Aeneas claraque in luce refulsit

    os umerosque deo similis; namque decoram

    590    caesariem nato genetrix lumenque iuventae

    purpureum et laetos oculis adflarat honores:

    quale manus addunt ebori decus aut ubi flavo

    argentum Pariusve lapis circumdatur auro.

    Tum sic reginam adloquitur cunctisque repente

    595    improvisus ait: «Coram, quem quaeritis, adsum

    Troius Aeneas, Libycis ereptus ab undis.

    O sola infandos Troiae miserata labores,

    quae nos, reliquias Danaum, terraeque marisque

    omnibus exhaustis iam casibus, omnium egenos

    600    urbe domo socias, grates persolvere dignas

    non opis est nostrae, Dido, nec quicquid ubique est

    gentis Dardaniae, magnum quae sparsa per orbem.

    Di tibi, si qua pios respectant numina, si quid

    usquam iustitia est et mens sibi conscia recti,

    605    praemia digna ferant. Quae te tam laeta tulerunt

    saecula? qui tanti talem genuere parentes?

    In freta dum fluvii current, dum montibus umbrae

    lustrabunt convexa, polus dum sidera pascet,

    semper honos nomenque tuum laudesque manebunt,

    610    quae me cumque vocant terrae». Sic fatus amicum

    Ilionea petit dextra laevaque Serestum,

    post alios, fortemque Gyan fortemque Cloanthum.

    Obstipuit primo aspectu Sidonia Dido,

    casu deinde viri tanto, et sic ore locuta est:

    615    «Quis te, nate dea, per tanta pericula casus

    insequitur? quae vis immanibus applicat oris?

    tune ille Aeneas, quem Dardanio Anchisae

    alma Venus Phrygii genuit Simoentis ad undam?

    Atque equidem Teucrum memini Sidona venire

    620    finibus expulsum patriis, nova regna petentem

    auxilio Beli; genitor tum Belus opimam

    vastabat Cyprum et victor dicione tenebat.

    Tempore iam ex ilio casus mihi cognitus urbis

    Troianae nomenque tuum regesque Pelasgi.

    625    Ipse hostis Teucros insigni laude ferebat

    seque ortum antiqua Teucrorum a stirpe volebat.

    Quare agite o tectis, iuvenes, succedite nostris.

    Me quoque per multos similis fortuna labores

    iactatam hac demum voluit consistere terra:

    630    non ignara mali miseris succurrere disco».

    Sic memorat; simul Aenean in regia ducit

    tecta, simul divom templis indicit honorem.

    Nec minus interea sociis ad litora mittit

    viginti tauros, magnorum horrentia centum

    635    terga suum, pinguis centum cum matribus agnos,

    munera laetitiamque dii.

    At domus interior regali splendida luxu

    instruitur, mediisque parant convivia tectis:

    arte laboratae vestes ostroque superbo,

    640    ingens argentum mensis caelataque in auro

    fortia facta patrum, series longissima rerum

    per tot ducta viros antiquae ab origine gentis.

    Aeneas (neque enim patrius consistere mentem

    passus amor) rapidum ad navis praemittit Achaten,

    645    Ascanio ferat haec ipsumque ad moenia ducat;

    omnis in Ascanio cari stat cura parentis.

    Munera praeterea Iliacis erepta ruinis

    ferre iubet, pallam signis auroque rigentem

    et circumtextum croceo velamen acantho,

    650    ornatus Argivae Helenae, quos illa Mycenis,

    Pergama cum peteret inconcessosque hymenaeos,

    extulerat, matris Ledae mirabile donum;

    praeterea sceptrum, Ilione quod gesserat olim,

    maxima natarum Priami colloque monile

    655    bacatum et duplicem gemmis auroque coronam.

    Haec celerans iter ad navis tendebat Achates.

    At Cytherea novas artes, nova pectore versat

    Consilia, ut faciem mutatus et ora Cupido

    prò dulci Ascanio veniat donisque furentem

    660    incendat reginam atque ossibus implicet ignem.

    Quippe domum timet ambiguam Tyriosque bilinguis;

    urit atrox Iuno et sub noctem cura recursat.

    Ergo his aligerum dictis adfatur Amorem:

    «Gnate, meae vires, mea magna potentia solus,

    665    gnate, patris summi qui tela Typhoia temnis,

    ad te confugio et supplex tua numina posco.

    Frater ut Aeneas pelago tuus omnia circum

    litora iactetur odiis Iunonis acerbae,

    nota tibi, et nostro doluisti saepe dolore.

    670    Nunc Phoenissa tenet Dido blandisque moratur

    vocibus; et vereor, quo se Iunonia vertant

    hospitia; haut tanto cessabit cardine rerum.

    Quocirca capere ante dolis et cingere fiamma

    reginam meditor, ne quo se numine mutet,

    675    sed magno Aeneae mecum teneatur amore.

    Qua facere id possis, nostram nunc accipe mentem.

    Regius accitu cari genitoris ad urbem

    Sidoniam puer ire parat, mea maxima cura,

    dona ferens pelago et flammis restantia Troiae;

    680    hunc ego sopitum somno super alta Cythera

    aut super Idalium sacrata sede recondam,

    ne qua scire dolos mediusve occurrere possit.

    Tu faciem illius noctem non amplius unam

    falle dolo et notos pueri puer indue voltus,

    685    ut, cum te gremio accipiet laetissima Dido

    regalis inter mensas laticemque Lyaeum,

    cum dabit amplexus atque oscula dulcia figet,

    occultum inspires ignem fallasque veneno».

    Paret Amor dictis carae genetricis et alas

    690    exuit et gressu gaudens incedit Iuli.

    At Venus Ascanio placidam per membra quietem

    inrigat et fotum gremio dea tollit in altos

    Idaliae lucos, ubi mollis amaracus illum

    floribus et dulci adspirans complectitur umbra.

    695    Iamque ibat dicto parens et dona Cupido

    regia portabat Tyriis duce laetus Achate.

    Cum venit, aulaeis iam se regina superbis

    aurea composuit sponda mediamque locavit;

    iam pater Aeneas et iam Troiana iuventus

    700    conveniunt stratoque super discumbitur ostro.

    Dant manibus famuli lymphas Cereremque canistris

    expediunt tonsisque ferunt mantelia villis.

    Quinquaginta intus famulae, quibus ordine longo

    cura penum struere et flammis adolere penatis;

    705    centum aliae totidemque pares aetate ministri,

    qui dapibus mensas onerent et pocula ponant.

    Nec non et Tyrii per limina laeta frequentes

    convenere, toris iussi discumbere pictis.

    Mirantur dona Aeneae, mirantur Iulum

    710    flagrantisque dei voltus simulataque verba

    pallamque et pictum croceo velamen acantho.

    Praecipue infelix, pesti devota futurae,

    expleri mentem nequit ardescitque tuendo

    Phoenissa et pariter puero donisque movetur.

    715    Ille ubi complexu Aeneae colloque pependit

    et magnum falsi implevit genitoris amorem,

    reginam petit. Haec oculis, haec pectore toto

    haeret et interdum gremio fovet, inscia Dido,

    insidat quantus miserae deus. At memor ille

    720    matris Acidaliae paulatim abolere Sychaeum

    incipit et vivo temptat praevertere amore

    iam pridem resides animos desuetaque corda.

    Postquam prima quies epulis mensaeque remotae,

    crateras magnos statuunt et vina coronant.

    725    It strepitus tectis vocemque per ampia volutant

    atria; dependent lychni laquearibus aureis

    incensi et noctem flammis funalia vincunt.

    Hic regina gravem gemmis auroque poposcit

    implevitque mero pateram, quam Belus et omnes

    730    a Belo soliti; tum facta silentia tectis:

    «Iuppiter (hospitibus nam te dare iura locuntur)

    hunc laetum Tyriisque diem Troiaque profectis

    esse velis nostrosque huius meminisse minores.

    Adsit laetitiae Bacchus dator et bona Iuno;

    735    et vos o coetum, Tyrii, celebrate faventes».

    Dixit et in mensam laticum libavit honorem

    primaque libato summo tenus attigit ore;

    tum Bitiae dedit increpitans; ille impiger hausit

    spumantem pateram et pieno se proluit auro;

    740    post alii proceres. Cithara crinitus Iopas

    personat aurata, docuit quem maximus Atlans.

    Hic canit errantem lunam solisque labores,

    unde hominum genus et pecudes, unde imber et ignes,

    Arcturum pluviasque Hyadas geminosque Triones,

    745    quid tantum Oceano properent se tinguere soles

    hiberni vel quae tardis mora noctibus obstet.

    Ingeminant plausu Tyrii Troesque secuntur.

    Nec non et vario noctem sermone trahebat

    infelix Dido longumque bibebat amorem,

    750    multa super Priamo rogitans, super Hectore multa;

    nunc quibus Aurorae venisset filius armis,

    nunc quales Diomedis equi, nunc quantus Achilles.

    «Immo age, et a prima, die, hospes, origine nobis

    insidias» inquit «Danaum casusque tuorum

    755    erroresque tuos; nam te iam septima portat

    omnibus errantem terris et fluctibus aestas.»

    Libro primo

    [Quell’io che già sull’esile zampogna

    sciolsi il mio canto e, uscito poi dai boschi,

    piegai gli attigui campi all’ingordigia

    dei contadini, impresa assai gradita

    al mondo agreste, qui di un’aspra guerra]

    Canto l’eroe che profugo da Troia

    venne in Italia ai lidi di Lavinio,

    che, sballottato per terra e per mare

    dal volere divino e dalla rabbia

    5        tenace di Giunone, in lotta ancora

    molto soffrì, finché pose nel Lazio

    la sua sede e i suoi dèi, donde la stirpe

    latina, i padri Albani e l’alta Roma.

    Dimmi, o Musa, il perché, da quale offesa

    10      turbata la regina degli dèi

    forzò l’eroe pietoso a tanti affanni.

    Così potente è l’ira dei celesti?

    La città di Cartagine, abitata

    dai coloni di Tiro, minacciava

    15      da lontano l’Italia e il biondo Tevere,

    ricca di mezzi e molto bellicosa;

    Giunone l’adorava più di Samo:

    lì teneva il suo carro e lì sognava

    di porre il regno più grande del mondo.

    20      Ma sapeva che un popolo, cresciuto

    dal sangue dei Troiani e valoroso,

    avrebbe infranto le rocche di Tiro

    e indotto in schiavitù l’Africa intera.

    Così voleva il Fato. E lei, la figlia

    25      di Saturno, temendo questo e ancora

    memore della guerra da lei mossa

    contro i Troiani per gli amati Argivi

    (l’odio e il dolore erano ancora vivi

    nel cuore suo: la sua bellezza offesa

    30      dal giudizio di Pàride, gli onori

    di Ganimede e la stirpe nemica),

    respingeva dal Lazio i pochi Teucri

    scampati ai Greci ed al feroce Achille;

    e da molti anni ormai, spinti dai fati,

    35      quelli erravano intorno a tutti i mari.

    Tanto costò la nascita di Roma!

    Al largo già della Sicilia, date

    le vele ai venti, andavano tranquilli,

    quando Giunone: «Ed io dovrò piegarmi?

    40      Raggiungerà l’Italia il re troiano?

    M’è contro il Fato: Pallade distrusse

    la flotta greca e l’annegò nel fondo

    per colpa d’uno solo, Aiace Oilèo,

    scagliò dal cielo il fulmine di Giove,

    45      squassò le navi, il mare arse coi venti,

    e lui, che folgorato già spirava,

    spinse contro uno scoglio a sfracellarsi.

    Ed io, regina degli dèi, sorella

    e consorte di Giove, sono in guerra

    50      col mondo intero. E chi mi adora, ormai?

    Chi porta doni al mio superbo altare?».

    Col cuore acceso da questi pensieri,

    giunse in Eolia, terra di uragani

    e d’austri furibondi. In una vasta

    55      grotta il re Eolo tiene imprigionati

    i riottosi venti e le tempeste,

    che premono ai cancelli, strepitando

    tanto che ne rimbomba la montagna.

    E lui, seduto in cima, col suo scettro

    60      ne doma e tempra i ribollenti sdegni:

    se non facesse ciò, quelli, correndo,

    trarrebbero con sé la terra, i mari

    e il cielo stesso in un gorgo funesto.

    Ma il Padre onnipotente li rinchiuse

    65      in antri tenebrosi, ai quali impose

    moli di monti, e diede loro un re

    che con legge sicura l’imbrigliasse

    a suo comando o gli sciogliesse il freno.

    A lui, dunque, pregandolo, Giunone:

    70      «Eolo», disse, «a cui Giove, signore

    degli dèi e degli uomini, concesse

    di calmare le acque e di turbarle

    con i venti, una gente a me nemica

    naviga il mar Tirreno, conducendo

    75      Ilio in Italia e i vinti suoi Penati.

    Voglio che tu scateni una tempesta

    che ne squassi le navi, le rovesci

    e le sommerga, o che disperda almeno

    i loro corpi. Quattordici ninfe

    80      mi fanno cerchio, di leggiadro aspetto,

    e la più bella è Deiopèa: costei,

    se tu mi ascolti, ti prometto in cambio

    quale tua sposa, che con te felice

    viva e ti dia meravigliosi figli».

    85          Ed Eolo a lei: «Regina, tu comanda

    ed io ti servirò: questo mio regno

    lo devo a te, tu mi rendi propizio

    il grande Giove, tu mi fai sedere

    alle mense celesti e per te sono

    90      signore di uragani e di tempeste».

    Così dicendo, rovesciò lo scettro

    e con la punta al cavo monte il fianco

    squarciò d’un colpo, al che subito i venti

    si scagliarono fuori in fitta schiera,

    95      spazzolando la terra come un turbine;

    giunti sul mare, Noto, Africo ed Euro

    lo sconvolsero, giù, fin nel profondo,

    sì che i marosi invasero le spiagge.

    S’alzano grida, cigolano i legni,

    100    una compatta nuvolaglia oscura

    il cielo azzurro ed una cupa notte

    piomba sul mare; la volta celeste

    rintrona tutta e ripetuti lampi

    vi guizzano: dovunque è orrore e morte.

    105    Un brivido percorre Enea, che, alzate

    le mani al cielo: «O fortunato», esclama,

    «tre, quattro volte, chi sotto le mura

    dell’alta Troia, al cospetto dei padri,

    ebbe la morte! Oh, perché mai non caddi

    110    per mano del fortissimo Tidìde,

    dove col grande Sarpedònte giace,

    per i colpi di Achille, Ettore, e dove

    il fiume Simoènta nei suoi gorghi

    trascina tanti corpi di guerrieri?».

    115    Così gridava ed una forte raffica

    di Aquilone, stridendo, ecco gli squarcia

    la vela, alzando al cielo un’onda. I remi

    si spezzano, la prua si gira e il fianco

    scopre ai marosi, una montagna d’acqua

    120    crolla dal cielo, e chi va in cima all’onda,

    chi, tra i flutti che s’aprono, sgomento,

    vede la sabbia smuoversi nel fondo.

    Tre navi afferra Noto e le fracassa

    contro gli scogli (gl’Itali li chiamano

    125    Are, affioranti come un dorso enorme

    a pelo d’acqua), tre, dall’alto, Euro

    ne spinge sulle secche (oh, vista orrenda!),

    le incaglia nei fondali e le sprofonda

    nella rena; una ancora, che trasporta

    130    i Liei e il fido Oronte, un’onda immensa

    investe a poppa, sbalza il timoniere

    che a testa in giù precipita, tre volte

    fa girare lo scafo su se stesso,

    finché un vorace vortice l’inghiotte.

    135    Nel vasto gorgo nuotano qua e là

    naufraghi ed armi, tavole di legno

    e i tesori di Troia. Già le navi

    d’Acàte, dTlionèo, del vecchio Alète

    e d’Abànte soggiacciono alla furia

    140    della tempesta e imbarcano torrenti

    d’acqua dai giunti e dalle falle aperte.

    Intanto, udito quel fracasso e visto

    rimescolarsi e ribollire il mare

    sin nei profondi abissi, il dio Nettuno,

    145    gravemente turbato, spinse il capo

    fuori dall’onde e scorgendo la flotta

    di Enea dispersa per l’ampia distesa

    e i Troiani sommersi dai marosi

    e dalla pioggia, subito comprese

    150    che in quel disastro c’era lo zampino

    di Giunone, per cui, chiamati a sé

    Zefiro ed Euro: «Quale ardire è questo?»,

    gridò sdegnato. «A tanto vi sospinge

    l’essere figli di un Titano? Il cielo

    155    e la terra così mi sconvolgete,

    sollevando montagne d’acqua, senza

    il mio consenso? Io vi farò...Ma prima

    calmiamo i flutti, poi mi pagherete

    con ben altri castighi un tale oltraggio.

    160    Via dal mio sguardo, e dite al vostro re

    che a me fu dato e non a lui l’impero

    del mare e l’implacabile tridente,

    a lui le rupi e le caverne: quella

    è la sua reggia e lì governi, Eolo,

    165    nella chiusa prigione dei suoi venti».

    Così brontola e, in meno che non dica,

    la scompigliata e gonfia superficie

    delle acque si placa, il nero ammasso

    delle nubi dilegua e torna il sole.

    170    Tritóne intanto e la ninfa Cimòtoe

    disincagliano a forza le tre navi

    dalla dura scogliera, le altre tre,

    sepolte dalla sabbia, le solleva

    col tridente egli stesso, dischiudendo

    175    le vaste secche, e sul suo carro a pelo

    d’acqua volando con le ruote appiana

    l’ampia distesa. Come in una folla,

    se scoppia una rivolta, il vile volgo

    s’infiamma e scaglia sassi ed aste e fiaccole

    180    e dispensa le armi a destra e a manca,

    ma poi, se vede un personaggio, degno

    di rispetto per qualche sua virtù,

    subito fa silenzio e, circondandolo,

    tende le orecchie, e lui, parlando, frena

    185    quelle menti sconvolte e placa gli animi,

    così tutto cessò nel vasto mare

    quel gran fracasso, dopo che, portato

    lo sguardo intorno, il dio, spiccato il volo

    nel cielo sgombro con l’agile carro,

    190    lanciò i cavalli, allentando le briglie.

    Stanchi, i Troiani volgono la rotta

    alle vicine spiagge della Libia.

    Lungo la costa c’è un’insenatura

    che un’isola protegge, offrendo il fianco

    195    ai flutti che si frangono dall’alto

    o s’infiltrano nelle fenditure.

    Ai lati nude rocce con due scogli

    enormi, sotto cui, liscio e tranquillo,

    si stende il mare; sopra, sullo sfondo,

    200    un nero bosco d’ombre cupe e fredde.

    Di fronte s’apre, nella rupe, un antro

    con acque dolci; incisi nella pietra,

    tutt’intorno, sedili: un luogo, insomma,

    degno di ninfe. Qui non c’è bisogno

    205    di alcun legame per le imbarcazioni,

    né d’ancora dal morso adunco. Qui,

    con sette navi, le sole rimaste,

    s’addentra Enea; assetati di terra,

    sbarcano i Teucri e zuppi di salsedine

    210    si distendono, esausti, sulla riva.

    Acàte intanto, strofinando un sasso,

    accende il fuoco sopra delle foglie

    e lo ravviva, mentre gli altri portano,

    con gli attrezzi di Cerere, il frumento

    215    danneggiato, lo pongono sul fuoco

    e lo tritano quindi sulla pietra.

    Enea, salito sopra un’alta rupe,

    esplora il mare, cercando se mai,

    sballottato dal vento, scorga Anteo

    220    e le frigie biremi, o Capi, o in cima

    alla poppa l’insegna di Caìco.

    Ma di navi nessuna. E però vede

    sulla spiaggia tre cervi vagabondi

    e dietro loro una nutrita schiera

    225    che va brucando lungo la vallata.

    Si ferma, afferra l’arco e alcune frecce

    che il suo fedele Acàte gli consegna,

    abbatte i tre, che incedono superbi

    col capo eretto e le ramose corna,

    230    quindi bersaglia tutto quanto il gregge,

    inseguendolo in fuga in una macchia,

    e non s’arresta se non quando ha steso

    al suolo sette cervi, pari al numero

    delle sue navi; poi ritorna al porto

    235    e divide la preda fra i compagni,

    dispensa il vino che gli ha dato in dono

    il buon Aceste prima di partire

    dalla Sicilia, e con calde parole

    consola tutti: «O miei fedeli», dice,

    240    «anche se tanti ne abbiamo passati,

    gli dèi porranno fine ai nostri mali.

    Avete vinto la rabbia di Scilla,

    sfiorato i neri e risonanti scogli,

    sperimentato gli antri dei Ciclopi:

    245    rincuoratevi, adesso, allontanate

    ogni timore; verrà forse un giorno

    in cui vi sarà dolce ricordare.

    Per diverse vicende e tanti rischi

    tendiamo al Lazio: lì ci assegna il Fato

    250    una sede sicura; un’altra Troia

    lì sorgerà. Preservatevi, dunque,

    ad un destino di prosperità».

    Così dice, a parole, e, mentre finge

    la speranza nel volto, un grande cruccio

    255    gli stringe il cuore. Tutti quanti, allora,

    s’accostano alla preda, e chi ne trae

    dalla pelle le carni e mette a nudo

    le viscere, chi taglia i pezzi e, ancora

    palpitanti, l’infila negli spiedi,

    260    chi accende il fuoco e prepara i tegami;

    finché, stesi sull’erba, si rimpinzano

    di quel cibo selvatico e di vino.

    Poi, fatti sazi e levate le mense,

    rivolgono il pensiero e la parola

    265    ai compagni perduti, ancora incerti,

    fra il dubbio e la speranza, se doverli

    credere vivi o se, già morti, a nulla

    serva a quel punto il richiamarli. Enea,

    più degli altri, compiange ora la sorte

    270    del rude Oronte, ora d’Amico ed ora

    di Già, di Lieo e del forte Cloànto.

    Intanto Giove andava contemplando

    dall’alto il mare solcato da navi,

    le spiagge, il mondo con tutte le genti,

    275    quando il suo sguardo si posò sui regni

    di Libia. Allora Venere, vedendo

    che l’agitava il suo stesso pensiero,

    piena d’angoscia, con gli occhi lucenti

    e bagnati di lacrime, gli disse:

    280    «Tu che regni sugli uomini e gli dèi

    e che atterrisci il mondo coi tuoi fulmini,

    che colpa, dimmi, ha mai commesso Enea

    contro di te, quale i Troiani, a cui,

    fra tanti lutti, a causa dell’Italia

    285    ora è precluso l’universo intero?

    Tu m’hai promesso che da Teucro un giorno

    sarebbero sbocciati quei Romani

    dominatori per terra e per mare

    sulle altre genti: l’hai giurato. E allora,

    290    perché muti pensiero? Dopo il triste

    crollo di Troia già mi consolavo,

    contrapponendo a quel crudo destino

    una sorte benigna, e invece vedo

    che la stessa sfortuna ora perseguita

    295    quella gente infelice. Quale fine,

    dunque, le dai? Antenore, sfuggito

    lui pure ai Greci, potè facilmente

    penetrare in Illiria, superare

    la Dalmazia e le fonti del Timàvo,

    300    e dove il fiume con grande rimbombo

    della montagna va per nove bocche

    dilagando nel mare e, mare fatto,

    inonda i campi coi flutti sonanti,

    fondò Padova e lì fissò la sede

    305    dei Troiani, a cui diede un nuovo nome,

    e, deposte le armi, vive in pace.

    E noi, tuo sangue, noi, che tu destini

    alla gloria del cielo, ahimè!, perdute

    le nostre navi, per la rabbia e l’ira

    310    di una sola, traditi, abbandonati,

    siamo respinti dall’Italia! È questo

    il premio alla pietà? Questo il mio regno?».

    Sorrise allora il Padre degli dèi

    e degli uomini, quindi, con quel volto

    315    che rasserena il cielo e le tempeste,

    baciò la figlia e disse: «Non temere,

    Citerèa, no, non mutano le sorti

    della tua gente, tu vedrai le mura

    di Lavinio e porrai, qui, fra le stelle,

    320    il magnanimo Enea: la mia sentenza

    non cambierà. Ma voglio dirti ancora,

    per consolarti e aprirti i più nascosti

    segreti del destino, che tuo figlio

    combatterà in Italia un’aspra guerra,

    325    domerà fiere genti, darà leggi

    al suo popolo e mura e per tre anni

    reggerà il Lazio, sgominati i Rùtuli.

    Ma il figlio Ascanio, a cui ora si aggiunge .

    il soprannome Iulo (ed Ilo fu

    330    finché Ilio durò), per ben trent’anni,

    nel regolare volgere dei mesi,

    resterà sul suo trono e da Lavinio

    trasferirà la sede in Alba Longa.

    Qui durerà per trecent’anni il regno

    335    sotto i Troiani, sino a quando Ilia,

    una vestale, non partorirà,

    messa incinta da Marte, due gemelli.

    Fiero del fulvo manto della lupa

    che lo nutrì, di questa gente Romolo

    340    sarà l’erede, innalzerà le mura

    della città di Roma e dal suo nome

    nasceranno i Romani. A questi un limite

    di potere non pongo, né di tempo:

    assegno loro un regno senza fine.

    345    E la dura Giunone, che ora turba

    la terra, il mare e il cielo, volgerà

    in meglio i suoi propositi e con me

    favorirà quel popolo, padrone

    del mondo in armi e in toga. Così voglio.

    350    E verrà tempo in cui Micene, Ftìa

    e tutti i Greci saranno soggetti

    alla stirpe di Assàraco. Troiano,

    sangue di Iulo, della Giulia gente,

    Cesare nascerà, con cui l’impero

    355    avrà l’Oceano per confine, e gloria

    gliene verrà sino alle stelle. Questi,

    carico delle spoglie dell’Oriente,

    accoglierai, rassicurata, in cielo,

    e avrà posto anche lui nelle preghiere.

    360    Messe al bando le guerre, da violenti

    i tempi allora si faranno miti,

    e la candida Fede insieme a Vesta

    e Quirino con Remo suo fratello

    detteranno le leggi, le funeste

    365    porte di guerra saranno serrate

    con dure sbarre e all’interno, seduto

    sulle sue ferree armi, incatenato

    con cento nodi e più dietro le spalle,

    l’empio Furore fremerà, tremendo,

    370    con la bava alla bocca insanguinata».

    Detto ciò, manda subito dal cielo

    il figliuolo di Maia, che ai Troiani

    spiani la strada, sì che quelle terre

    e le novelle mura di Cartagine

    375    gli siano amiche, che Didone, ignara

    del volere del Fato, non li cacci

    dai suoi confini. Il dio, sbattendo l’ali,

    corre volando per gli aerei spazi

    e atterra infine ai lidi della Libia.

    380    Presto, eseguiti gli ordini, secondo

    il suo volere i Punici depongono

    ogni asprezza e per prima la regina

    sente nascere in sé verso i Troiani

    sentimenti di pace e d’amicizia.

    385    Sul far dell’alba Enea, che nella notte

    agitava fra sé molti pensieri,

    delibera di andare ad esplorare

    quei luoghi sconosciuti e d’indagare

    in che paese l’abbia spinto il vento

    390    e, vedendolo incolto, se vi siano

    uomini o fiere, per poi riferire

    ai suoi compagni. Nasconde le navi

    sotto una cava rupe, in un anfratto

    cinto da un bosco di gelide ombre,

    395    e, seguito da Acàte, s’incammina:

    portano entrambi due aste di ferro

    con punta larga. Ed ecco che nel folto

    del bosco si fa incontro a lui la madre,

    simile in volto e in veste a una fanciulla

    400    spartana in armi, o meglio quale Arpàlice

    che in Tracia sprona i suoi cavalli e in corsa

    batte l’Ebro veloce. Ha sulle spalle,

    come vuole l’usanza, un duttile arco

    da cacciatrice ed i capelli al vento,

    405    nudi i ginocchi per un nodo stretto

    che raccoglie le pieghe della gonna.

    «Giovani», esclama, «ditemi se mai

    vedeste alcuna delle mie sorelle

    con la faretra al fianco, rivestita

    410    della pelle screziata d’una lince,

    o che, gridando, tallonava in corsa

    un bavoso e volubile cinghiale.»

    Così Venere, e a lei di contro il figlio:

    «Non ho né visto né sentito alcuna

    415    delle sorelle tue», risponde, «o... come

    devo chiamarti, vergine? Non hai

    volto mortale e voce umana: sei

    forse una dea? La sorella di Febo?

    Una ninfa? Chiunque a noi tu giunga,

    420    siaci propizia, allevia i nostri affanni,

    ti prego, dicci sotto quale cielo,

    su quali terre siamo capitati.

    Sbattuti qui dal vento e dalla cieca

    furia del mare, non sappiamo nulla

    425    di questo luogo né della sua gente.

    Se ce ne dai notizia, immoleremo

    molte vittime a te presso gli altari».

    «Io non mi arrogo, no, celesti onori»,

    gli risponde la dea: «questo costume

    430    di portare il turcasso e di annodare

    sul coturno purpureo la veste

    è proprio delle vergini di Tiro.

    Regno punico è questo, Tiri sono

    gli abitanti e di Agenore è la rocca,

    435    ma il paese è la Libia, una nazione

    imbattibile in guerra. La regina

    è Didone di Tiro, che ha lasciato

    la sua città per sfuggire alle insidie

    del fratello. È una storia complicata,

    440    lunga e piena d’intrighi e di violenze.

    Te la racconto in sintesi. Suo sposo

    era Sichèo, il più ricco signore

    di terre tra i Fenici e molto amato

    da lei, che il padre, ancora giovinetta,

    445    gli aveva dato in prime nozze. Tiro

    era sotto il fratello Pigmalione,

    malvagio re quanto altri mai. Costui,

    che odiava, ricambiato, la sorella,

    per sete d’oro uccise a tradimento

    450    Sichèo presso l’altare, senz’alcuna

    pietà per la sua sposa innamorata,

    a cui nascose il crimine, illudendola

    con vari inganni e inutili speranze.

    Ma in sogno a lei si presentò il fantasma

    455    del marito insepolto che, turbato,

    le mostrò la ferita in mezzo al petto,

    l’altare insanguinato e l’empia trama

    del fratello, spingendola a fuggire,

    a lasciare la patria, e a questo scopo

    460    le rivelò, nascosta sotto terra,

    una gran quantità d’oro e d’argento.

    Scossa, Didone preparò la fuga

    ed i compagni, e ne raccolse molti,

    o perché timorosi o perché in odio

    465    allo spietato re. Così, rubate

    alcune navi e caricato l’oro,

    se ne andarono via segretamente,

    portandosi con sé tutti gli averi

    del crudo Pigmalione: era una donna

    470    il loro capo! Approdarono qui,

    in questi luoghi, dove tu vedrai

    le mura immense e la rocca solenne

    della nuova città, chiamata Birsa

    dalla pelle di un toro che, tagliata

    475    in lunghe strisce, definì lo spazio

    in cui doveva sorgere. Ma voi

    chi siete, dunque? Da dove venite?

    E dove andate?» Allora Enea, traendo

    dal profondo del petto un gran sospiro:

    480    «O dea, se io dovessi raccontarti,

    e tu ascoltare, sino dall’inizio

    la nostra storia travagliata e triste,

    non la concluderei prima che Vespero,

    chiuso l’Olimpo, ponga fine al giorno.

    485    Noi veniamo da Troia (se il suo nome

    mai vi giunse alle orecchie): per diversi

    mari ci ha spinto qui, su queste spiagge,

    una tempesta. Io sono Enea, quel pio

    noto sino alle stelle, e con me porto,

    490    scampati ai Greci, i miei Penati. Cerco

    l’Italia, la mia patria, e gli avi miei

    nati dal grande Giove. Dalla Frigia

    con venti navi mi misi per mare,

    seguendo il Fato e la stella materna.

    495    Sette me ne rimangono, guastate

    dai marosi e dal vento. Forestiero,

    senza mezzi, respinto dall’Europa

    e dall’Asia, ramingo ora attraverso

    i deserti di Libia». Non volendo

    500    che il figlio accresca ancora le sue pene,

    Venere l’interrompe e lo conforta:

    «Chiunque sia, tu non sei certo in odio

    agli dèi, se respiri e sei qui giunto

    alla città dei Tiri. Ora prosegui

    505    e va’ dalla regina. Io ti confermo

    che i tuoi compagni sono salvi e, spinte

    da benevoli venti, le tue navi

    sono al sicuro, se ben m’insegnarono

    gli auspici i genitori. Vedi là

    510    dodici cigni in festa, che poc’anzi

    nel cielo aperto, piombando dall’alto,

    un’aquila atterriva – il fido uccello

    di Giove – ed ora in una lunga fila

    vanno cercando un luogo in cui posarsi,

    515    o l’hanno scelto e lo stanno osservando.

    Come quelli, tornati, si dilettano

    allo stridore delle penne e cantano,

    cingendo in cerchio la volta celeste,

    così coi tuoi compagni le tue navi

    520    o sono giunte in porto o stanno entrando

    con le vele spiegate. Ed ora va’:

    dove porta la via drizza il tuo passo».

    Così disse e voltandosi scoperse

    la rosea nuca rilucente, il capo

    525    spirò dall’alto un divino profumo

    d’ambrosia e, disciogliendosi, la veste

    le fluì sino ai piedi: allora parve

    veramente una dea nel portamento.

    Enea la riconobbe ed inseguendo

    530    lei che fuggiva: «Oh, perché mai, crudele»,

    esclamò, «così sempre mi deludi

    con bugiarde apparenze e non m’è dato

    abbracciarti, parlarti ed ascoltare

    parole vere?». E nel rimproverarla

    535    s’incamminava verso la città.

    Ma Venere, prudente, ad evitare

    che qualcuno li veda o li trattenga,

    chiedendogli chi sono e dove vanno,

    li avvolge entrambi in una fitta nebbia.

    540    Poi se ne vola a Pafo, a rivedere

    la sua sede, il suo tempio e i cento altari

    fumosi e caldi d’incenso sabèo

    e profumati di fresche ghirlande.

    I due frattanto accelerano il passo

    545    lungo un sentiero e salgono sul colle

    che sovrasta ed abbraccia la città

    e ne fronteggia e domina le torri.

    Enea guarda stupito la gran mole

    degli edifici, dove un tempo c’erano

    550    solo capanne, contempla le porte,

    le strade rumorose e i Tiri intenti

    al lavoro, e chi va tracciando muri

    o innalzando la rocca, e chi sospinge

    enormi pietre con le braccia o cerca

    555    un luogo adatto alla sua casa, oppure

    lo cinge con un solco. E c’è chi innalza

    i tribunali e il nobile senato,

    chi scava il porto o va delimitando

    le vaste fondamenta dei teatri

    560    e chi stacca colonne gigantesche

    dalle rupi, mirabile elemento

    decorativo alle scene future:

    come le api che nei campi in fiore,

    sopraggiunta l’estate, sotto il sole

    565    attendono al lavoro, e quali guidano

    fuori dall’arnie i propri figli e quali

    vanno stipando il luccicante miele

    – nettare dolce – nelle varie celle,

    o vanno incontro alle loro compagne

    570    per rilevarne i pesi, o in fitta schiera

    scacciano

    Ti è piaciuta l'anteprima?
    Pagina 1 di 1